สมอไทย มีชื่อวิทยาศาสตร์ คือ Terminalia Chebula Retz ชื่อภาษาอังกฤษว่า Myrobalan Wood, Chebulic Myrobalans มีชื่อเรียกอื่นๆ เช่น สมอไทย สมออัพยา(ภาคกลาง) และมีชื่อในภาษาสันสกฤตว่า ฮาริตากิ(Haritaki)
ลักษณะเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางถึงใหญ่ สูงประมาณ 15-30 เมตร ลำต้นขรุขระ ใบเป็นใบเดี่ยว รูปรี เรียงตรงข้าม ดอกมีขนาดเล็กสีขาวหรือเหลืองอ่อน กลิ่นหอม ออกรวมกันเป็นช่อยาว ผลรูปป้อมๆ ภายในมีเมล็ดเดียวแข็งๆ ผลแก่สีเขียวอมเหลือง เมื่อแห้งจะเปลี่ยนเป็นสีดำ
หมอพื้นบ้านมักนำดอก ผล หรือแม้แต่เปลือกต้น มาใช้ทำยา เพราะในสารสกัดจากสมอไทยมีสารแทนนิน (Tannin) อยู่มาก ซึ่งมีฤทธิ์ในการกำจัดสารพิษ และบำบัดโรคหลายชนิด จึงสามารถใช้เป็นยาสมาน แก้ลม จุกเสียด ช่วยเจริญอาหาร ขับน้ำเหลืองเสีย รักษาโรคฟันและเหงือกเป็นแผล เป็นยาระบายอ่อนๆ แก้พิษร้อนภายใน แก้ลมป่วง ระบายลม ควบคุมธาตุในตัว ถ่ายพิษไข้ และยังใช้เป็นยาภายนอก โดยนำผลมาบดให้เป็นผงจนละเอียดแล้วโรยใส่แผลเรื้อรัง
ในตำรับยาไทย สมอไทยจัดอยู่ในยาสมุนไพร พิกัดตรีผลา การจำกัดจำนวนผลไม้ 3 อย่าง คือ ลูกสมอพิเภก ลูกสมอไทย ลูกมะขามป้อม พิกัดตรีสมอ การจำกัดจำนวนสมอ 3 อย่าง คือ สมอพิเภก สมอไทย และสมอเทศ พิกัดตรีฉันทลามก การจำกัดจำนวนตัวยาแก้ธาตุลามกให้ตกไป 3 อย่าง คือโกฐน้ำเต้า สมอไทย และรงทอง
เนื่องจากสมอไทยมีสรรพคุณทางยามากมายที่มีคุณสมบัติป้องกันและรักษาสารพัดโรค เช่น โรคมะเร็ง โรคตับ โรคติดเชื้อ โรคภูมิแพ้ หอบหืด ท้องผูกเรื้อรัง ท้องเสีย ลดไขมันและน้ำตาลในเลือด กำจัดสารพิษออกจากร่างกาย มีสารต้านอนุมูลอิสระ ช่วยชะลอความชรา ต้านไวรัส แบคทีเรีย ต้านการอักเสบ และอุดมด้วยวิตามิน แร่ธาตุที่มีประโยชน์ต่อร่างกายหลายชนิด เช่น วิตามินเอ วิตามินซี แคลเซียม และฟอสฟอรัส เป็นต้น เรียกว่ามีสรรพคุณครอบจักรวาล ในอินเดียจึงถือว่าสมอไทยเป็น ราชาสมุนไพร กระทั่งมีคำกล่าวในชมพูทวีปว่า หากใครไม่มีแม่คอยดูแล มีแค่สมอไทยก็ไม่ต้องห่วงในเรื่องสุขภาพแล้ว ขณะที่ชาวทิเบตก็ขนานนามสมอไทยว่า ราชาแห่งยา
ตำรายาไทยได้กล่าวไว้ว่า รสของสมุนไพรจะบอกสรรพคุณของยา ยิ่งมีรสมากยิ่งดี สมอไทยก็มีรสชาติมาก ซึ่งมีสรรพคุณแตกต่างกัน ได้แก่
รสเปรี้ยว : มีสรรพคุณกัดเสมหะ แก้ไอ แก้กระหายน้ำ ฟอกโลหิต แก้ประจำเดือนไม่ปกติ แก้โรคท้องผูก ชำระล้างเมือกมันในลำไส้
รสฝาด : ช่วยสมานแผลในปากไปจนถึงแผลในกระเพาะลำไส้ แก้ท้องเสีย แก้บิด ซึ่งสรรพคุณของรสฝาดช่วยระงับการถ่าย และช่วยให้ถ่าย ดังนั้น เมื่อรสเปรี้ยวและรสฝาดของสมอไทยมาอยู่รวมกัน จึงทำให้มีสรรพคุณเป็นทั้งยาระบาย และยาระงับการถ่ายไปในตัว
รสหวาน : บำรุงกำลัง
รสขม : แก้ไข้ บำรุงน้ำดี ถอนพิษ ช่วยเจริญอาหาร
รสเผ็ด : ขับลมในกระเพาะ ลำไส้ แก้ปวดท้องจุกเสียด ช่วยย่อยอาหาร
รสเค็ม : ช่วยให้ผิวพรรณเปล่งปลั่ง แก้ประดงน้ำเหลืองเสีย และรสเมา แก้พิษฝี พิษแมลงสัตว์กัดต่อย แก้พยาธิต่างๆ แก้ริดสีดวง ระงับประสาท ทำให้นอนหลับสบาย
จากการวิจัยของสำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ พบว่า สารสกัดสมอไทย สมอพิเภก และมะขามป้อม มีฤทธิ์ป้องกัน รักษาโรคมะเร็ง และยับยั้งการเจริญเติบโตของเซลล์มะเร็งทั้ง 6 ชนิด ได้แก่ มะเร็งเต้านม ปอด รังไข่ ปากมดลูก ตับ และลำไส้ โดยสมอไทยมีฤทธิ์เด่นในการฆ่าเซลล์มะเร็งปอด
เมื่อไม่นานมานี้ สำนักงานข้อมูลสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ได้ทำการวิจัยพบว่า สารเชบูลินิกในสมอไทย สามารถป้องกันและรักษาการเกิดแผลในกระเพาะอาหารได้
(จาก นิตยสารธรรมลีลา ฉบับที่ 164 สิงหาคม 2557 โดย มีคณา)
ASTVผู้จัดการออนไลน์ 1 สิงหาคม 2557
